Bilişsel Esneklik Kuramı

BİLİŞSEL ESNEKLİK KURAMI

Bilişsek esneklik kuramı nedir?

Bu kuramı anlamamız için öncelikle ‘bilişsellik’ ve ‘esneklik’ kavramlarını bilmemiz gerekmektedir. Kuramın ‘bilişsel’ kısmı bilginin edinilmesi sırasında önceki bilgilerin bellekten çağrılması ile kendi içinde yapılandırılması, ‘esneklik’ kısmı ise öğrencilerin bu bilgiyi, farklı durumlarda esnek olarak kullanabilmelerini ifade etmektedir. Yani birey sahip olduğu bilgiyi esnek yapabilmeli ve bu bilgiyi farklı yollardan transfer edebilmelidir. Spiro bu konuda öğrencilerin ‘bilişsel esnekliği’ kazanmaları gerektiğini düşünmektedir.

Bilişsel Esneklik kuramı, iyi yapılandırılmamış bilgi alanları için tasarlanmıştır. İyi yapılandırılmamış bilgi alanlarının karmaşık ve düzensiz olması gerekmektedir. Bu bilgi alanlarına örnek olarak tıp, tarih ve edebiyat verilebilir. Bunlardan tıp alanı ele alındığında; bir doktorun hastasına teşhis koyabilmesi için, sadece kendi branşını bilmesinin yeterli olmadığı bir gerçektir. Bununla birlikte diğer branşlar hakkında bilgi sahibi olması ve bu alanların birbirileri ile olan karmaşık ilişkilerini bilmesi gerekir. Bir doktor, her hastaya özgü belirtileri tespit eder ve o hastaya özgü teşhis yöntemlerini belirler. Görüldüğü gibi tıp alanı; farklı kavramların bir arada kullanılması ve örnek olaylarının düzensizlik içermesi nedeni ile iyi yapılandırılmamış bir bilgi alanıdır. İyi yapılandırılmış bilgi alanlarına örnek olarak ise mühendislik ve matematik verilebilir.

Spiro ve arkadaşlarının iyi yapılandırılmış/yapılandırılmamış bilgi alanları için belirtilen bu özellikler dışında başka özelliklere de yer verilmiştir. İyi yapılandırılmış bilgi alanlarında problemin çözümüne belirli adımlarla ulaşılır ve her bir problemin bir tek sonucu vardır. Örneğin fizik ve matematik gibi iyi yapılandırılmış bilgi alanlarında benzer problemlere aynı adımlarla ulaşılır. Fakat iyi yapılandırılmamış bilgi alanlarında öğrencilere verilen bir problem ise bireyin daha esnek düşünmesini gerektirir. Burada problemin birden çok sonucu vardır. İyi yapılandırılmamış bilgi alanları için tasarlanan bir materyalin kesin bir düzeni yoktur. Materyal ile çalışma sonucu öğrenciler, bilgi ve becerilere farklı yollardan ulaşarak farklı bilgi ve beceriler edinebilirler.

Kuramın İlkeleri

Spiro ve arkadaşlarının geliştirdiği Bilişsel Esneklik kuramı öğrenme ve öğretme süreçlerinin tasarımı için dört öneri getirmektedir :

1. Öğrenme etkinlikleri, içeriğin farklı gösterimlerini sağlamalıdır: Aynı materyalin içeriğinin farklı şekillerde düzenlenerek farklı amaçlar için öğrencinin konunun farklı noktalarını görebilmesi amacıyla incelenmesidir. İçeriğin tek bir bakış açısı ile incelenmesi öğrencinin bir çok önemli noktayı gözden kaçırmasına sebep olabilir. Aynı materyalin farklı amaçlar için tekrar incelenmesi öğrencinin zihinsel yapılarını tekrar tekrar organize etmesini gerektirmekte ve bu süreç, bilginin esnek olarak başka bir duruma uygulanmasına hazırlık yapılmasını sağlamaktadır.

2. Öğretim materyalleri içerik alanın aşırı basitleştirilmesini engellemelidir: Bir alana ait karmaşık ve düzensiz kavramların doğal yapısını öğrenciye göstermek yerine bunları basitleştirerek göstermek, sonradan değiştirilmesi zor olan yanlış kavramsallaştırmalara neden olmaktadır .Bundan kaçınmak için Bilişsel Esneklik kuramı, kavramlar arası ilişkilerin vurgulanması ve bu ilişkilerin gerçek hayatta öğrencinin karşılaşabileceği problemler düşünülerek, farklı şekillerde gösterilmesi gerektiğini belirtmektedir .

3. Öğretim örnek olay temelli olmalı ve bilginin yapılandırılması üzerinde durmalıdır: İyi yapılandırılmamış bilgi alanlarında öğrencilerin ileri seviyede bilgi edinimlerinin sağlanması ve edindikleri bu bilgilerin farklı durumlara transfer edebilmeleri için örnek olaylar kullanılmaktadır. Fakat öğrencilerin alandaki farklı bakış açılarını görebilmeleri için tek bir örnek olay gösterilmesi yerine birden çok ve farklı örnek olaylar ile bu alanın farklı yönlerinin tanınması, öğrencilerin bilgiyi yapılandırmalarına yardımcı olmaktadır. Ayrıca bu farklı örnek olaylar üzerinde çalışırken öğrenciler, zihinsel yapılarını tekrar tekrar organize etmekte ve yeni durumlara bu bilgilerini transfer etmeye hazırlanmaktadırlar.

4. Bilgi kaynakları birbirlerinden ayrı olmamalı aksine birbiri ile yüksek derecede bağlantılı olmalıdır: Öğrencilerin örnek olaylar ile çalışırken veya problemlere çözüm getirmeye çalışırken istedikleri bilgiye anında ulaşabilmeleri ve ilgili bilgilerin bir arada olması gerekmektedir. Bu bilgilerin, kavramların arasındaki ilişkilerin öğrenciye gösterilmesi onun bilişsel yapısını nasıl düzenleyeceğine dair bir ipucu niteliği taşımaktadır. Bu da ancak uygun bir ortamın seçilmesi ile mümkün olmaktadır.

Bilişsel Esneklik Hİper Metinleri ve Hiper Ortamları

Spiro ve arkadaşlarına göre öğrenmenin amacı, öğrenciyi uzman seviyesine çıkarmaktır. Bunun gerçekleştirilebilmesi ise ancak farklı bakış açılarının öğrencilere gösterilmesi ile mümkündür. Bu amaçların gerçekleştirilmesinde ise Spiro ve arkadaşları tarafından ‘Rasgele erişimli öğretim’ olarak adlandırılan hiper metin, kullanılabilecek başlıca ortamdır.

Spiro ve Jehng hiper metni, doğrusal olmayan şekilde okunan ve çeşitli şekillerde düzenlenebilen bilgisayar temelli metin olarak tanımlamaktadır. Hiper metin; metin, durağan grafik, resim, çizim veya tabloları içeren düğüm ve bu düğümlerin birbirine bağlanmasını sağlayan bağlantıların (link) bir arada kullanılması ile bir alana ait bilgi yapısını ve bu yapıda yer alan ilişkilerin gösterilmesini sağlamaktadır. Bu ortamda öğrenci, kendi ilgi ve ihtiyacına göre istediği bilgiyi seçebilmekte ve ulaşabilmektedir. İşte hiper metinin bu doğrusal olmayan yapısı nedeni ile öğrenciler materyali farklı bakış açılardan görebilmekte ve kendi öğrenmelerinin kontrolünü ele alabilmektedirler. Böylece bu ortam, esnek yapısı ile iyi yapılandırılmamış alanlarda farklı yollardan, farklı görevlerle öğrencilerin kendi yapılandırdıkları bilgiye ulaşmalarını sağlamaktadır.

Spiro ve diğerlerine göre, Bilişsel Esneklik kuramına dayalıhiper metin ortamları sadece bilgileri birbiriyle bağlamak şeklinde algılanmamalıdır. Bu ortamlar, farklı yollardan, farklı görevlerle öğrencilerin kendi yapılandırdıkları bilgiye ulaşmaları için çapraz bir alan sağlamaktadır. Bu alan ile öğrenci istediği bilgiye istediği anda ulaşabilmesinin yanı sıra, bilgiyikendi tercih ettiği yol ile öğrenmektedir. Bunun için de hiper metin ortamının öğrenci kontrollü olmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca öğrenciler, örnek olaylar ile çalışırken veya problem çözerken hata yapmaktan ve denemelerde bulunmaktan korkmamaları için öğrencilere yardımcı olunması gerekmektedir. Son olarak, hiper metin ortamında çalışmayı bitiren öğrencilere neyi, nasıl öğrendiklerinin gösterilmesi, kendi öğrenme süreçleri hakkında geri bildirim verilmesi kısacası yansıma sağlanması yararlı olacaktır.

Kuramın Örneği

Bilişsel Esneklik kuramının geliştiricileri tarafından verilen uygulama örneği KANE’dir. KANE, Citizen Kane film metinlerinin yorumlanması amacıyla geliştirilmiş, gerekli başlangıç bilgilerine sahip olan ve filmidaha önce bir veya daha fazla kez izleyen öğrenciler olduğu varsayılmakta, fakat ön bilgileri olmayan öğrenciler için de hiper metin ortamının bu bilgileri sağlayacağı belirtilmektedir. Öğrenciler, sadece metinleri okumak yerine bir video disk aracılığı ile filmleri izleyebilmekte ve belli bir konuyu arayarak, o konu hakkındaki film sahnelerini kendilerine göre düzenleyebilmektedirler. Bu sahneler hakkında uzmanların KANE’deki diğer konularla karşılaştırılmalı yorumlarını okuyabilmektedirler. Konuları basitleştirmek yerine karmaşık olan özelliklerini yansıtan 10 örnek olay ile öğrencilerin bilgilerini yapılandırmaları ve bu bilgilerini farklı örnek olaylar ile transfer edebilmelerine olanak tanınmakta böylece de öğrencilerin ileri seviyede bilgi edinmeleri
gerçekleştirilmektedir.

Eğitimde Bilişsel Esneklik

Eğitim-öğretim sürecinde öğrencilerin başarılı olmaları beklenirken aynı zamanda öğrenmenin niteliğinin de artması beklenmektedir. Geleneksel öğrenme yaklaşımları, öğrenmenin önemini kabul eder, ancak bilginin daha az transfer edilebilen, hatırlama düzeyini vurgular. Bilişsel esneklik kuramı ise, bilginin transferi ve ilk öğrenme durumlarından sonraki davranışlar ile ilgili bir kuramdır. Aynı zamanda bu kuram farklı bakış açıları için öğrencileri cesaretlendirir ve bilginin farklı alanlara transfer edilmesini sağlar. Öğrenciler bilgiyi ilk olarak, doğrusal bir içerikle öğrenirler, önemli kavramların verilmesi ve örneklerin de eş zamanlı olarak sunumuyla yeni bilgi oluşur.Bilişsel esneklik kuramı, bilginin ve ön öğrenmelerin transfer edilmesini içerir. Böylece öğrenciler temel kavramları, kuramları doğrusal bir içerikle öğrenirler. İleri düzeyde bilgi kazanımı oluştuğunda, doğrusal olmayan bir yaklaşım, iyi yapılandırılmamış bir alanla ilgili öğrenmenin oluşması için temel oluşturur. Dolayısıyla, karmaşık olarak verilen yapıların katı bir içerikle değil, daha esnek ve kişiye özgü ortaya çıkmasının bilişsel esneklik ile ilgili olduğu söylenebilir.

Bilişsel esneklik kuramı, yapıcı kuramın öğrenme ortamlarının çoklu bakış açılarını, gerçekliğin farklı gösterim yollarını, gerçek hayata dayalı örnek olay temelli öğrenmeyi sağlaması varsayımını da temel almaktadır. Aynı zamanda öğrencileri farklı bakış açıları için cesaretlendirir ve bilginin farklı alanlara transfer edilmesini sağlar. Böylece yeni bilgi oluşur. Öğrencilerin bilişsel süreçlerde esnek olmalarını sağlayacak bilişsel yapılara ulaşmaları, diğer bir deyişle bilişsel açıdan esnek olmaları için, esnek bir öğrenme ortamı gerekmektedir. Bu ortam, bilginin farklı yollardan farklı amaçlarla gösterilmesine ve öğrenilmesine izin vermelidir.

Günümüzde öğrenme-öğretme ile ilgili sorunların başında bilginin yalnızca hatırlama düzeyinde kazanılması ve transferin sağlanamaması gelmektedir. Transferin sağlanabilmesi için eğitim bilimlerinde sürekli görüşler ortaya atılmakta ve araştırmalar yapılmaktadır. Bilişsel psikologlar esnekliğin farklı biçimleri olabileceği üzerinde durmaktadırlar. Esnekliğin sadece kavramlar arasındaki ilişkileri anlamak değil, kavramlar arasındaki farklılıkları da anlamak olduğunu belirtmektedirler. Farklı bir deyişle esneklik, aslında benzerlik ve farklılıkları görmektir. Dolayısıyla kavramlar arasındaki benzerlik ve farklılıkları ayırt etmek bilişin esnek olması anlamına gelmektedir denilebilir. Bu açıdan bakıldığında kavramların öğretiminde, kavramın içerik öğelerinin açıklanması oldukça önemlidir. Öğrenciler bir kavramı oluşturan içerik öğelerini kavradıklarında daha da kolay öğrendikleri düşünülmektedir.

Sonuç
Yapıcı yaklaşım, öğrencilerin gerçek hayatı yansıtan karmaşık öğrenme görevlerini yerine getirmeleri sırasında etkin olmalarını ve diğer öğrenciler ile etkileşime girerek bilgiyi yapılandırmalarını öngörmektedir. Bu süreçte karşılaşılan temel sorunlardan bazıları ise iyi yapılandırılmamış bilgi alanlarında içeriğin aşırı basitleştirilmesi sonucunda öğrencilerin yanlış kavramsallaştırmalar yapmaları ve farklı bakış açılarını geliştirememeleridir. Öğrenciler bilgilerini farklı durumlara esnek bir şekilde uygulayabilmelidir. Fakat, bilgi aşırı basitleştirilme ile edinilmişse, öğrenciler içeriğe tek bir bakış açısı ile bakacaklardır. Bilişsel Esneklik kuramı, bu sorunu gidermek için öğretimde bilginin farklı gösterimlerinin olması gerektiğini vurgular. İleri seviyede bilgi edinimini arttırmak, öğrencileri bilişsel olarak esnek kılmak ve öğrencilere farklı bakış açılarını
kazandırmak için materyal farklı şekillerde düzenlenerek işe koşulur. Böylece bilginin farklı gösterimleri ile bilişsel yapının bir çok kez farklı açılardan tekrar düzenlenmesi sağlanır. Bu sayede atıl bilgi yerine durumdan duruma transfer edilebilen bilgi edinilir. Öğrencinin edindiği bilgileri transfer edebilmesi, onun uzman seviyesine çıkması yani karşılaştığı problemlere bu bilgilerini transfer ederek çözüm getirebileceği anlamına gelmektedir.

SORULAR
1.   Bilişsel esneklik kuramı nedir?
2.  Spiroya göre yapılandırılmış / yapılandırılmamış bilgi alanlarının özellikleri nelerdir?
  3.  Bilişsel esneklik kuramın temel ilkeleri nelerdir? İlkleri açıklayınız.
4. Hiper metin ne anlama gelmektedir?
5.  Eğitimde bilişsel esneklik kuramını açıklayınız.

Çoktan seçmeli sorular

1. Aşağıdakilerden hangisi bilişsel esneklik kuramını temel almamaktadır?

A) Gerçek hayata dayalı örnek olay temelli öğrenmeyi sağlaması

B) Gerçekliğin farklı gösterim yollarını sağlaması

C) Öğrenme ortamlarının çoklu bakış açılarını sunması

D) Bilginin yalnızca hatırlama düzeyinde kazanılması

E) Bilginin farklı alanlara transfer edilmesi

2. Aşağıdakilerden hangisi kuramın ilkelerinden biri değildir?

A) Öğrenme etkinlikleri, içeriğin farklı gösterimlerini sağlamalıdır.

B) Öğretim materyalleri içerik alanın aşırı basitleştirilmesini engellemelidir.

C) Öğretimin daha iyi olması için bilgi tek bir gösterimle anlatılmalıdır.

D) Bilgi kaynakları birbirlerinden ayrı olmamalı aksine birbiri ile yüksek derecede bağlantılı olmalıdır.

E) Öğretim örnek olay temelli olmalı ve bilginin yapılandırılması üzerinde durmalıdır.

3. Bilişsel esneklik kuramına göre , öğrencilerin gerçek hayatı yansıtan karmaşık öğrenme görevlerini yerine getirmeleri sırasında etkin olmalarını ve diğer öğrenciler ile etkileşime girerek bilgiyi yapılandırmalarını öngörmektedir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi bilişsel esneklik kuramına uygun değildir?

A) Bilginin farklı gösterimlerinin olması

B) İleri seviyede bilgi ediniminin artması

C) Öğrencileri bilişsel olarak esnek kılmak

D) Öğrencilere farklı bakış açılarını kazandırmak için materyali farklı şekillerde düzenlemek

E) Öğrencilerin yanlış kavramsallaştırmalar yapmaları ve farklı bakış açılarını geliştirememeleri

4. Aşağıdakilerden hangisi bilişsel esneklik kuramına uygun değildir?

A) Bilgi hatırlatma düzeyinde tutulur.

B) Gerçek hayata dayalı örnek olay temelli öğrenme sağlanır.

C) Bilginin farklı alanlara transfer edilmesi sağlanır.

D) Öğrenciler farklı bakış açıları için cesaretlendirilir.

E) Kavramlar arasında ki ilişkileri ve farklılıkları anlamak

5. Bilişsel esneklik kuramını aşağıdakilerden hangisi ortaya çıkarmıştır?